Istorija medicine i zdravstvene kulture Termomineralni izvori u funkciji razvoja zdravstvenog turizma u timočkom regionu Dragan M. Momirović AD "AUTOPROMET", NIŠ
	Sažetak: Osnovu razvoja zdravstvenog turizma Timočkog regiona čine izvori termomineralnih, mineralnih i termalnih voda. Izvori termomineralnih voda, njihova temperatura sa indikacijama i kontraindikacijama su osnova za razvoj zdravstvenog turizma. Fizičke karakteristike ovih izvorišta ukazuju da su vode većinom bistre, bez boje mirisa i ukusa, sa temperaturama koje se kreću od 26-60ºC, te se mogu svrstati u hipo, homeo i hipertermalne vode. Značaj ovih voda je višefunkcionalan sa stanovišta razvoja zdravstvenog turizma u Timočkom regionu, u osnovi za razvoj balnoterapije, kao posebne, kompleksne terapijske discipline koja mnogim faktorima deluje stimulativno na organizam i wellness programima sa ciljem očuvanja zdravlja, uma, duhovne i mentalne sposobnosti i rekreacije. Reč je o prostorima Sokobanje, Gamzigradske i Brestovačke banje sa izvorima lekovite vode, mogućnostima eksplotacije peloida, primeni gasova u balneološkom tretmanu, stimulativnog i sedativnog klimata koji su locirani u ekološki zdravoj sredini. Za sadašnje i buduće svestrano sagledavanje potreba stanovništva na planu odmora, rekreacije, prevencije, lečenja i rehabilitacije, otvara se perspektiva razvoja balneo-klimatskih mesta u Timočkom regionu. Međutim, ovde se ne misli samo na postojeće afirmisane BKM, koje imaju izgrađen visok nivo turističkih, ugostiteljskih i zdravstvenih kapaciteta, sa savremenim medicinskim tretmanima i iskusnim medicinskim osobljem, već i na male lokalne banje, ekološki očuvane i zaštićene od zagađenja, koje prostornim planom treba zaštititi od divlje gradnje i neplanskog razvoja i kao takve ponuditi budućim investitorima. Uglavnom, selektivni proizvod zdravstvenog turizma banja Timočkog regiona uključuje dve komponente, komponenete zdravlja i komponente wellnessa. Zdravstveni turizam ponudu bazira na tretmanu i terapiji klijenata sa zdravstvenim tegobama koja će im pomoći da poboljšaju svoje zdravlje. Wellness turizam bazira se na usluge klijentima dobrog zdravlja koji su u potrazi za tretmanima koji će im omogućiti zadržavanje postojećeg dobrog zdravlja i kvaliteta života. Ključne reči: zdravstveni turizam, balnoterapija, wellness, rehabilitacija, tretman Napomena: sažetak na engleskom jeziku Note: summary in English
	UVOD Jedan od najznačajnijih resursa za razvoj banjskog turizma Timočkog regiona su nesumnjivo termomineralne, mineralne i termalne vode. Različiti lokaliteti izvora sa specifičnim karakteristikama predstavljaju okosnicu razvoja turizma banjsko-klimatskih mesta. Njihova raznovrsnost po fizičkim i hemijskim sastavima, temperaturi, izdašnosti izvora i dr. čine ovo područje atraktivnim i privlačnim. Hidrogeotermalni resursi, njihovi potencijali i rezerve predstavljali su od davnina, a i danas predstavljaju, početak nastanka i rada nekog lečilišta ili banje, odnosno banjskog mesta. Na osnovu geomorfoloških i geološko-tektonskih uslova, hidrogeološke prilike su složene, a lekoviti izvori mnogobrojni. U okviru Timočkog regiona, radi lakšeg pregleda i isticanja određenih specifičnosti i rasprostranjenosti mineralnih voda, izdvajaju se dva reona . Dakijski basen obuhvata dunavski Ključ i Negotinsku niziju, ograničenu Dunavom sa severo-istoka, i prostire se na zapad do oboda Miroča i Deli-Jovana. Na tom potezu izvršeno je nekoliko duboko istražnih bušotina u kojima su registrovane, pored ostalog, i pojave hidrogeotermalnih voda. Prezentirani podaci ukazuju da se u najdubljim delovima rasprostranjena tercijalnih naslaga (dubina oko 1000 m) nalaze visoko mineralizovane termalne vode sa vrednošću suvog ostatka do 92 g/l, od čega 85 g/ l otpada na NaCl, što potvrđuje da je reč o alkalnim vodama. Termometrijska merenja u bušotininama pokazuju registrovane temperature između 44-80,5º C. Ovi podaci ukazuju da treba intenzivirati dalja istraživanja u ovom reonu. Karpatsko-balkanski reon obuhvata teritoriju južne i jugoistočne Srbije. Odlikuje se složenim hidrogeološkim prilikama, što ukazuje na postojanje mnogobrojnih mineralnih, termomineralnih i termalnih voda. Poznati lokaliteti ležišta izvora nalaze se u zoni Sokobanje, Brestovačke i Gamzigradske banje, sela Šarbanovca, Sumrakovca, Nikoličeva, Grlišta, Rgošta, Jošanačke banje i drugih. Fizičke osobine termomineralnih voda ovih izvorišta ukazuju da su vode većinom bistre, bez boje mirisa i ukusa. Na osnovu temperature koje se kreću od 26-60ºC, mogu se svrstati u hipotermalne, homeotermalne i hipertermalne vode. Na osnovu ajona zapažaju se različite klase ovih voda, a i različite grupe u okviru klase, koje se razklikuju na osnovu sadržaja katjona. Na osnovu različitog katjonskog sastava, formirani su sledeći tipovi voda: alkalne i zemno alkalne. Kod alkalnih preovlađuju katjoni natrijuma i kalijuma, kojima pripadaju Brestovačka banja, Gamzigradska banja i Šarbanovac. Kod zemno alkalnih voda preovlađuje kalcijum, kojima pripadaju Sokobanja i Rgoška banja. Radioaktivnost može da bude beznačajna do naglašena. Ova druga karakteriše vode u Sokobanji iznosi 68,69 Bq, a u Niškoj 202,028 Bq. Osnovni gasni sastav voda ukazuje da su azotne. Količina azota je do 68 % zapremine [1, str. 43] Kvantitativan sadržaj anjona i katjona određuje stepen njihove mineralizacije, prema kojoj su malomineralizovane vode (M do 0,90 g/l), dok većina voda ima mineralizaciju od 0,31- 0,50 g/l. Bikarbonantni tip javlja se u okviru rasprostranjenja karstnog tipa izdani, odnosno karbonantnog kompleksa stena, a sulfatni tip voda u okviru rasprostranjenja pukotinskog tipa izdani formiranog u andezitsko-vulkanskom kompleksu.[2, str. 7] U celini posmatrano nivo istraženosti ovog regiona je nezadovoljavajući, a stepen iskorišćenosti voda neujednačen.Viši stepen istraživanja rezultirao je izgradnjom većeg broja zdravstvenih objekata sa savremenim tretmanom pacijenata i razvojem rekreativnih funkcija (Sokobanja, Gamzigradska i Brestovačka banja). Poslednjih godina vršena su istraživanja raznih lokaliteta uglavnom u užoj zoni njihovog pojavljivanja. Uglavnom, po našim saznanjima, ta istraživanja se svode na elementarne podatke o izdašnosti, fizičkom i hemijskom sastavu, temperature …, što znači da treba nastaviti sa sistematskim i detaljnim istraživanja sa ciljem potpunog uvida i perpektivnosti otkrivanja novih pojava i ležišta ovih značajnih prirodnih potencijala. Značaj termomineralnih voda je višefunkcionalan za razvoj banjskog turizma, u osnovi za razvoj balneoterapije kao vid lečenja. Osnovu balneoterapije čine mineralne vode, blato i klima. Savremeno shvaćena balneoterapija je kompleksna terapijska disciplina koja mnogim faktorima deluje na organizam u celini i u celinu ubraja promenu sredine, dijetetski režim, aktivan i pasivan psihofički odmor.[3, str. 14] Neporavdano i nepotrebno je zdravstveni turizam u banjama u potpunosti izjednačavati sa banjskim turizmom.[4, str. 45]. Sigurno je da je u banjama najstariji oblik turizma zdravstveni, ali ne i jedini već jedan od brojnih vrsta turizma. Osim toga, pojedine banje su gradski centri, centri izletničkog, ekskurzivnog, kulturno-sportskog, kulturno-manifestacionog i kongresnog turizma, potom, turizma trećeg doba i tranzitnog turizma. Na ovakvo razmišljanje ukazuje činjenica o dužini boravka u banjama. Od nekadašnjih 20-25 dana, prosečan boravak se sveo na 5-7 dana. To još jasnije potvrđuju razlike u dužini boravka posetilaca specijalizovanih instituta, zavoda i rehabilitacionih centara u odnosu na posetioce banjskih hotela i drugih smeštajnih objekata. [5, str. 357] Izvori termomineralnih voda, njihova temperatura sa indikacijama i kontraindikacijama, osnova su za turistički razvoj banja. Prema tim i ostalim banjskim funkcijama, izvori u Timočkom regionu dele se u četiri grupe. Prvu čine hladne mineralne vode, sa povećanim sadržajem gasova, penušavog izgleda i prijatnog ukusa. Temperatura odgovara temperaturi obične vode za piće i koristi se za lečenje organa za varenje, kamena u bubregu i žuči i ispiranje grla i očiju. Takve su Brestovačka banja i Jošanička banja. Drugu grupu čine hipotermalni izvori, koji zbog konstantne temperature od 20-34ºC imaju široko pozitivno terapijsko dejstvo na razne bolesti i povrede. Poznate su Sokobanja i Brestovačka banja.Treću grupu čine homeotermalni izvori temperature od 34-38°C kojih ima u Sokobanji ,Brestovačkoj banji. Četvrta grupa obuhvata izvore hiper termalne vode temperature preko 38º C. Najviše ih ima u Brestovačkoj i Sokobanji. U Timočkom regionu, izvori mineralne, termomineralne, gasne i radioaktivne vode imaju dugu tradicionalnost u lečenju, rehabilitaciji i rekreaciji, te im je turistička komponenta naglašena. Od posebnog je značaja, da su banje sa više izvora različite temperature, hemijskog sastava, izdašnosti i drugo, i različite terapeutske indikacije i primene u balneološkog lečenja. BANJSKO-KLIMATSKA MESTA Banje su naselja koja poseduju niz specifičnosti proisteklih iz lokacije uz termalne i mineralne izvore i nastojanja da se vrednosti izvora iskoriste za potrebe lečenja i rekreacije.[6, str. 24] Funkcionalna usmerenost u razvoju banja odnosi se, pre svega, na razvoj zdravstveno-lečilišnog turizma. Bez obzira na ovaj oblik turizma, koji se smatra najvažnijim, u mnogim banjama zbog postojeće izgrađene receptivne infrastrukture i suprastrukture i bogastvom prirodnih i antropogenih vrednosti okoline, tokom vremena razvijaju se i druge vrste turizma, kao izletnički, tranzitni, eskurzioni, kulturno-manifestacioni, turizam trećeg doba i drugi. Za razvoj turizma u banjama Timočkog regiona, svakako najveći značaj imaju prirodne turističke vrednosti, odnosno termomineralni izvori, dok su receptivni kapaciteti zbog dugog neodržavanja relativno zastareli i zapušteni. Zbog toga je neophodno izvršiti saniranje i rekonstrukciju turističke receptive, infrastrukture i suprastrukture. Zato su potrebna određena finansijska sredstva, koja se jedino mogu obezbediti ubrzanom privatizacijom i dovlačenjem svežeg kapitala. Pored toga, neophodno je u Prostornim planovima izdvojiti lečilišnu od rekreativne funkcije. To ne samo da omogućava njihovo efikasnije funkcionisanje, svrsishodnije i potpunije zadovoljenje tražnje posetilaca, već pruža mogućnost da se i problemi osavremenjavanja, rekonstrukcije objekata, formiranje odgovarajućih oblika ponude rešavaju na efikasniji i racionalniji način, tako da je uspešnost realizacije zdravstvene funkcije ne zavisi samo od terapijskog delovanja lekovitog faktora, već i od usaglašenosti kompletnog banjskog ambijenta sa zahtevima bolesnog čoveka.[6, str. 24] Razvoj banja, kao funkcionalno-prostorne celine najviše zavisi od kvaliteta njihovih primarnih vrednosti i funkcije koje banje imaju. Osnovne primarne vrednosti banja Timočkog regiona čine termomineralni izvori i osnovni banjski ambijent. Termomineralni izvori, kao unikalno bogatstvo banja, i funkcije koje banja ima, međusobno su povezane i uslovljene. Od posebnog su društvenog interesa, koji u daljem razvoju treba da obezbede trajnu zaštitu termomineralnih voda i banjskog ambijenta, kao resursa i kao prirodnog dobra uz racionalno korišćenje, odnosno usklađenog, održivog razvoja, uvažavajući pri tom ekonomske interese, ekološke perfomanse i soci-kulturne ciljeve. Zbog različitosti termomineralnih resursa, u svakoj banji Timočkog regiona svaka od njih je neponovljiva i nije u konkurenciji jedna sa drugom, što se isto odnosi i na unikalni banjski ambijent svake banje, koji je jedinstven, neponovljiv i orginalan. U daljem razvoju ta unikalnost banja mora se strogo poštovati, uz sadašnju aktivnosti usmerenu ka potencijalnim banjskim lokalitetima i komplekse sa ciljem pretvaranja u eko-parkove da bi se očuvala njihova ekološka zdrava životna sredina. Programe razvoja banja i banjskih kompleksa treba što pre realizovati da bi se zbog već dostignutog stepena zagađenosti i urbanizacije životne sredine očuvalo ono što se može očuvati, jer je prethodni period zbog ubrzanog progresa bio, ustvari, period degradacije životne sredine. Da bi se sve to ostvarilo, neophodno je da se ubuduće razvoj banja zasniva na postulatima koncepta održivog razvoja turizma, sa ciljem očuvanja i zaštite termomineralnih resursa. Oni su po našem mišljenju sledeći: konstantno istraživanje termomineralnih resursa u pravcu ocene potencijala i rezervi svakog raspoloživog resursa, kao i praćenje njegove eksplotacije; optimalno korišćenje resursa do nivoa realnih granica sa ciljem osiguranjanjene dugotrajne eksplotacije i sprečavanja degradacije životne sredine; dugoročno planiranje, istraživanje i korišćenje resursa; uvesti monitoring korišćenja resursa u svim fazama istraživanja i korišćenja; recikliranje primenom toplotnih pumpi i izgradnja reinjekcionih sistema za eksplotaciju termomineralnih resursa; izbor gazdovanja energijom na način maksimalnih ušteda i ostvarenje planirane koristi, kreiranje novih turističkih proizvoda na bazi korišćenja termomineralnih resursa; edukacija kadrova i stanovništva u oblasti ekologije i zaštiti životne sredine i resursa od akcidentnih i drugih slučajeva. Banje Timočkog regiona nastale su na mestu oko prirodnih pojava termomineralnih voda. To je uslovilo neplansku urbanizaciju banjskih mesta, pri čemu, se nije dovoljno vodilo računa o zaštiti banjskih abijentalnih vrednost, pa se pojavio dvostruki problem, prvi, kako uklopiti savremene zahteve urbanizacije sa nasleđenom urbanizacijom, i drugi, ako se ne vodi dovoljno računa o banjskim resursima, zbog kojih banja i postoji, preti velika opasnost zbog nekontrolisane urbanizacije, hiperurbanizacije banje. Prethodni slučajevi su, kada su u pitanju banje Timočkog regiona, prisutni kod Sokobanje, stare banje sa dugom tradicijom, dok kod ostale dve tek treba uraditi Prostorne i urbanističke planove razvoja, posebno Brestovačke banje. Zbog toga, u novim programima i urbanim planovima banja krajnji cilj treba da bude da svaka od banja Timočkog regiona postane oaza mira, tišine, čistoće, bogatstva zdravlja, ekološki zdrava u obilju zelenila. To se može postići novom poslovnom filozofijom usklađenog, održivog razvoja, odnosno novom kulturom odnosa sa prirodom. Nova urbanizacija, po našem mišljenju, treba da obuhvati nove politike i smernice ekološki relevantne, koje prizlaze iz novog svetskog standarda upravljanja životnom sredinom ISO 14001. Primena tih standarda i postulata održivog razvoja u urbanizaciji banjskog ambijenata, u skladu sa raspoloživim i prostorno raspoređenim termomineralnih resursa, treba da se odnose na: lečilišne objekte treba razdvojiti od objekata za rekreaciju; objekti za rekreaciju treba da su tipski i namenski namenjeni određenom segmentu turista sa vrhunskom uslugom i komforom, bazenima i kupatilama sa termomineralnom vodom; bazeni i kupatila treba du su arhitektonski i estetski urađeni sa različitim stilovima i načinima korišćenja termomineralnih voda, kao turski, japanski, moderni i slično; uz objekte koji koriste termomineralne vode treba da se nalaze i drugi objekti za zabavu i razonodu; krajnji cilj u kreiranju banjskog ambijenta, ne zapostavljajući pri tom balneološku funkciju, je zadovoljstvo potrošača i korist domicilnog stanovništva, i drugo. Dakle, da bi banje mogle uspešno razvijati ove svoje osnovne funkcije (lečilišna i rekreaciona), morale bi ispuniti više zahteva i zadataka. Prvi zahtev je da se obezbedi zaštita i racionalno korišćenje osnovnog i specifičnog fenomena -termomineralnih izvora, koji predstavljaju primarnu vrednost i prirodnu retkost, glavno obeležje individualnosti banja i centralnu tačku u prostornoj organizaciji banjskih mesta. Drugi, specifični zahtev je zaštita i unapređivanje banjskog ambijenta, koji je uslov održanja njihove lečilišne i rekreativne uloge. Treći zahtev je plansko uspostavljanje skladne prostorne ravnoteže između građevinsko-arhitektonskih struktura i prirodnog pejzaža (vegetacija i parkovsko zelenilo), sa težnjom da se postiže jedinstven i individualno prepoznatljiv banjski ambijent, tj. vizuelni prostorni identitet, koji treba da bude imidž svake banje.[7, str. 145]. SOKOBANJA Sokobanja je gradsko naselje, administrativni centar, balneološko središte, smeštena na obodu Sokobanjske kotline, u podnožju planine Ozren. Razvila se na nadmorskoj visini od 400 m, a pristupačna je iz pravca Aleksinca, Knjaževca i Boljevca. Ime je dobila po starom utvrđenju Sokograd, na čijem području živi 19.500 stanovnika raspoređenih u 25 naselja. Za lekovite izvore Sokobanje znali su još i stari Rimljani, čiji ostaci tragova se vide na delu zida bazena, sa fragmentima antičkih cigala. Sokobanjske izvore koristili su i Turci, koji su proširili stari bazen i izgradili nekoliko objekata. O korišćenju banjske vode pisao je general Šmetaus, koji kaže da je u doba Turaka Sokobanja bila varošica sa kupatilama, za koje on navodi da su lepo građena, ozidana od mermera i da se čvrsto drže. U Banju su dolazili Turci sa svih strana, pa i iz Azije. Prema njegovim navodima, pre Turaka ovde su se lečili rimski legionari, ratnici Vizantije i srednjovekovne velmože.Za vreme knjaza Miloša Banja doživljava procvat. Obnovljeno je staro kupatilo i sazidano osam novih kada, gde su bili izdvojeni posebno muški, a posebno ženski bazeni, što se i do danas zadržalo. U sredini kupatila izgrađena je kada knjaza Miloša.
	Slika 1. Sokobanja
	Izgled naselja zbijenog tipa Sokobanja dobija kada se na praznim placevima podižu nove zgrade, oblika vila, koje služe za izdavanje i smeštaj gostiju. Popularne vile su bile : "Mišić", "Bota", "Nada", "Moj mir" i druge. Postojao je hotel "Park" sa 35 postelja. Posle rata, 1945. godine, Sokobanja je modernizovana, proširena, privredno izgrađena, posebno se afirmisala kao drugi turistički i lečilišni centar u Srbiji. Sa Vrnjačkom i Niškom banjom ubraja se među naše najveće banje. Sokobanja je jedna od najradioaktivnijih banja Srbije. Ima nekoliko izvora mineralne vode različite temperature, koja izbija duž raseda. Radioaktivna voda sadrži do 13 Mahovih jedinica u litru, a gasovi 33,7 do 50 Mahovih jedinica. Topli izvori su "Preobraženje" i "Sveti Aranđel". Prvi se nalazi istočno od kupatila i u obliku je bunara dubine desetak metara. Iz njega neprestano izbijaju gasovi. Drugi izvor je u zgradi kupatila u kojem izbijaju gasovi u obilje tople mineralne vode. Temperatura lekovite vode je 40 do 46,5°C, kapacitet izvora oko 3.000 litara vode i 6-7 litara gasa u minutu. Glavno vrelo daje 28 litara vode u sekundu. Mineralna voda u Sokobanji potiče iz velike dubine, ali i iz plićih slojeva, s obzirom na temperaturu hladne vode od 16ºC. Glavni izvor "Preobraženje" u litru vode temperature 6°C sadrži najviše kalcijuma (0,0972 gr.), natrijuma (0,0168 gr.), magnezijuma (0,0140 gr.) i kalijuma (0,0023 gr.) od katjona, a od anjona najviše ima hidrokarbonanata (0,3970 gr.) i sulfata (0,0214 gr.). Radioaktivnost vode ovog izvora iznosi 6,10 Mahovih jedinica. [6, str.184] Pored toga, postoji izvor mlake vode "Banjica" iznad Banje oko 550 m uz Moravicu, kapaciteta oko 400 l u minutu, temperature 28-36ºC. Nekoliko izvora mlake vode do 28°C nalazi se na oko 200 m od izvora hladne mineralne vode "Lepterija". Sokobanjske mineralne vode ubrajaju se u radioaktivne terme sa karakteristikama zemno-alkalne vode. Lečenje se obavlja u Specijalnoj bolnici "Sokobanja" kupanjem, pijenjem vode i inhaliranjem. Indikacije su: hronični-reumatizam, išijas, hronični bronhitis i bronhijalna astma, dijabetes, psihoneuroze i neurastenije, anemija, bolesti mokraćnih organa, kožne bolesti, a kontraindikacije tuberkoloza, teža srčana oboljenja, tumori, krvarenje, zarazne bolesti i jača iscrpljenost. GAMZIGRADSKA BANJA Gamzigradska banja nalazi se pored puta Paraćin - Zaječar, sa obe strane kompozitne doline Crnog Timoka, okružena Kučajem sa zapada, Deli- Jovanom sa severa, Starom planinom sa istoka i Tupižnicom na jugu. Ovakav okvir visokih planina određuje osnovne karakteristike ovog balneološkog centra duge tradicije. Na delu Gamzigradske banje, dolina Crnog Timoka je predisponirana rasedom, sa slikovitim terenom i izvorima termomineralnih voda položenih uz samu obalu reke. Prvi pisani podaci o Gamzigradskoj banji potiču iz 1835. godine, kada je baron Herder, istražujući rudno bogastvo Srbije, ukazao na lekovite izvore kod sela Gamzigrad. Slične beleške postoje iz 1863. god. od grupe profesora Liceja koji su se kretali po istočnoj Srbiji. Prva lečenja počinju 1890. godine, a sprovodi ih profesor Lozanić, koji banju svrstava u indiferentne hiperterme sa zemnoalkalnim vodama. Kaptaža izvora urađena je 1925. godine, a uz izvore i bazene počeli su da se grade objekti za smeštaj posetilaca. Tek 1954. god. počinje planski razvoj banje, a 1965. god. usvojen je generalni urbanistički plan razvoja. Procvat je banja postigla 1976. godine, kada je izgrađen i osnovan Zavod za prevenciju, lečenje i rehabilitaciju bolesti perifernih krvnih sudova i vibracione bolesti, jedinstven te vrste u Srbiji.
	Slika 2. Gamzigradska banjaZa Gamzigradsku banju je karakteristično pet termalnih izvora temperature 32,41 i 6ºC i jedan izvor pitke vode temperature 17°C. Izdašnost izvora je 5 l/s. U vodi ima radioaktivnoh elemenata radijuma i urana. Reakcija vode je 7,2, te se ubraja u neutralne i ne utiče na kiselost u organizmu. Ukupna mineralizacija je neznatna, uz odsustvo gvožđa, sa povećanim sadržajem hlora, kalcijuma i natrijuma. Lekovita svojstva su u sadržaju rubidijuma, bari-juma, fosfora, bakra i fluora, kao i u povišenoj temperaturi.[8, str. 153] U koritu reke izvori su izdašnosti 2,5-2,8 l/s, temperature 41ºC i mogu se jedino koristiti pri niskom vodostaju. Izvori na obali reke su izdašnosti 2,5-5,5 l/s, temperature 37-40°C, na kojima je podignuto kupatilo, koje Crni Timok plavi posle većih padavina, pa se moraju bazeni čistiti posle povlačenja reke. Korišćenje prirodnih komponeneata za lečenje bolesti i povreda u Gamzigradskoj banji njena je prva i najvažnija funkcija. Ista se razvija u Zavodu za prevenciju, lečenje i rehabilitaciju bolesti krvnih sudova i vibracione bolesti. Obavlja se rehabilitacija oboljenja perifernih krvnih sudova, kao i opšta rehabilitacija. Prva obuhvata organske i funkcionalne poremećaje arterijskih krvnih sudova, vibracionu bolest, oboljenja perifernih venskih krvnih sudova i limfnog sistema, a druga bolesti vezivnog tkiva, zglobne i vanzglobne oblike reumatizma, ortopedske bolesti, postraumatska stanja, neurološka oboljenja, ginekološke poremećaje i anomalije dečjeg uzrasta. U zavodu se realizuje program lečenja profesionalnih oboljenja vibracione bolesti, kao posledica rada na odgovarajućim aparatima. Zavod ima specijalističke fizijatrijske ambulante, dijagnostički kabinet, kardio-pulmološki kabinet, biohemijsku laboratoriju i terapijski blok. Koriste se i blatne obloge za lečenje reumatizma, išijasa, posledica povreda kao i kožne bolesti.[5, 443] BRESTOVAČKA BANJA Brestovačka banja smeštena je u dolini Borske reke, leve pritoke Crnog Timoka, locirana severozapadno od Brestovca i jugozapadno od Bora, ispod najbolje očuvane paleovulkanske kupe Tilva njagra, na ušću Crnovrške reke i potoka Pujice u Banjsku reku, na nadmorskoj visini od 385 m. Brestovačka banja se nalazi, gledano u celini, po strani važnijih komunikacija međunarodnog i me-đukontinentalnog značaja koje vode dolinom Velike Morave, od kojih je udaljena 85 km, i od regionalnog puta koji je trasiran preko Đerdapa, udaljena 85 km, što je čini izolovanom od glavnih turističkih tokova Srbije. Sa dolinom Velike Morave i njenim saobraćajnicama povezana je magistralnim putem Paraćin-Zaječar, a sa Đerdapskom magistralom asfaltnim putem. Brestovačka banja jedino ima povoljan položaj prema putu Bor-Žagubica, preko Crnog vrha, koji je slabog kvaliteta i zimi teško prohodan, što uslovljava malu frekvenciju turista. Sredinom prošlog veka Brestovačka banja je bila jedna od najpoznatijih i najposećenijih banja Srbije, koja je pored domaćih imala i inostrane goste. Iz 1834. god. postoji zapis u steni o boravku kneginje Ljubice Obrenović u banji, a ubrzo posle toga 1838. god. izgrađen je konak kneza Miloša, a 1857. god. i dvorac Aleksandra Karađorđevića. Slika 3. Brestovačka banja Između dva svetska rata banji je pridavan veliki značaj, ali osnovne zamisli o izgradnji i uređenju nisu realizo-vane. Posle rata, pored lečilišne funkcije, banja dobija turističko-rekreativna svojstva. Izvora Brestovačke banje ima 10 i svi su na relativno malom prostoru, sa manjom i srednjom godišnjom izdašnošću od 0,2-0,5 l/s, od kojih se sedam nalaze u bazenima, a jedan se koristi za punjenje kada. Po ukupnoj izdašnosti 8.4 l/s vodni objekti banje su relativno bogati izdašnošću mineralnih voda, temperature između 32 i 40°C. Termomineralna voda Brestovačke banje javlja se na deset prirodnih izvora, dve pliće sonde i jednoj dubljoj geološkoj bušotini. Temperature vode dostiže 40,7ºC, a izdašnost varira između 7,9 i 8,5 litara u sekundi. Lekovite vode imaju povišenu mineralizaciju, alkalnu reakciju i dosta natrijuma, kalcijuma, hidrobikarbonata i sulfata. Lekovita svojstva počivaju na makroelementu kalijumu i mikroelementu fluoru, kalijumu, litijumu, rubidijumu, stroncijumu, barijumu, bakru, kobaltu i fosforu. Potiču iz zbijenog i pukotinskog tipa izdani i uslovljeni su složenom tektonskom građom reljefa. (8, 147) Lekovita voda banje je po temperaturi i fizičko-hemijskim osobinama sumporovita slabija hiperterma sa karakterom slabih slaničnih voda. Ustvari, voda mineralnih izvora je slabo mineralisana akratoterma, hemijski slabo sulfatična, odnosno malo sumporovita, gvožđevita, ugljeno-kisela i slabo radioaktivna. Koristi se za kupanje i piće. Za ispiranje očiju, nosa i grla upotrebljava se voda sa posebne česme. Brestovačka mineralna voda leči reumatična oboljenja zglobova i mišića, išijas, neuralgije i neurastenije, oduzetost, malokrvnost, nesanicu, iscrpljenost, arteriosklerozu i druge bolesti. Ona je kontraindikovana za tuberkolozu, sepsu, skrobut, teža srčana oboljenja i dr. [9, str. 135] BANJE I BANJICE Uz već afirmisane i dobro opremljene banje Timočkog regiona, postoje i nekoliko manjih lokaliteta sa pojavom termomineralnih voda koje su u narodu poznate kao "banjice", čije su odlike hladnija voda, pa ih turisti iz udaljenih krajeva slabije posećuju, te imaju značaj samo za lokalno stanovništvo. Na regionu poznate su Rgoška banjica, Nikoličevska banjica, Šarbanovačka banja, Sumrakovac, Grlište, Krivovirska i banja Jošanica. Osnovne odlike neafirmisanih banja i banjica, i pored relativno dobrog poznavanja hemijskih elemenata, jesu te da im terapijska svojstva nisu dovoljno poznata, nema medicinskih objekata i stalnog medicinskog osoblja, koje bi sa vremenom definisalo glavne i sporedne indikacije, odnosno utvrdilo kontraindikacije. Potrebne su detaljne analize svake od navedenih banjica, a zatim kompariranjem izdvojiti prioritete i iste razvijati na osnovu već afirmisanih banja. RAZVOJ ZDRAVSTVENOG TURIZMA Selektivna ponuda banjskog turizma Timočkog regiona zavisi od ukupnog razvoja samog banjskog mesta, pre svega od uslova uspešnog organizovanja banjskog lečenja, odnosno wellness-spa i rekreativnog turizma, i uslovljena je postojanjem velikog broja termomineralnih, radioaktivnih i gasnih voda, ali zavisi i od same svesti i odgovornosti prema sopstvenom zdravlju potencijalnih korisnika. Selektivna i kompleksna turistička ponuda banja zahteva sveobuhvatniji i svestraniji pristup sadašnjem i budućem korisniku, definisan kao Wellbeing, koji obuhvata obnavljanje uma, tela i duše, što u suštinu čini orjentaciju evropskih banja, a i poseban tržišni segment. Za uspešan razvoj banjskog turizma i kvalitetnije struktuiranje integralne i kompleksne turističke ponude treba ga zasnivati na takvim ekonomskim osnovama koje će obuhvatiti više tržišnih segmenata. U tom smislu, a sa stanovišta koncipiranje integralnog i kompleksnog turističkog proizvoda, neophodno je definisati nekoliko prioriteta razvoja ovih mesta, zasnovanih na komparativnim prednostima, i to: Specijalističko usmeravanje wellness-spa i zdravstvene ponude banjskih mesta, zasnovani na lekovitim prirodnim i zdravstvenim faktorima sa dugogodišnjom tradicijom i visoko obrazovanim kadrovima; Mogućnost organizovanja kombinovanog banjsko-planinskog turizma i banjskog turizma sa turizmom na jezerima, u neposrednoj blizini, uključujući pri tom bogato kulturno-istorijsko i etnografsko nasleđe; Programsko obogaćivanje banjskih mesta, kombinovanjem domaćeg sa modernim, tokom cele godine; Povoljan geografski položaj sa ekološki zdravom životnom sredinom i specifičnom domaćom gastronomijom; Relativno niska cena terapeutskih i drugih programa; Ekološka zaštita odnosno opšti zahtevi uređenja i održavanje kvaliteta životne sredine banjskog mesta; [7, str. 136] Drugim rečima, reč je o mogućnostima usklađivanja, pre svega, dva osnovna segmenta selektivne turističke ponude banjskih mesta, zdravstvene i rekreativne funkcije. Misli se na diferenciranje turističke ponude Sokobanje, kao prve banje po turističkom prometu u Srbiji u poslednjih nekoliko godina, koja raspolaže, i zdravstvenim kapacitetima i kapacitetima za odmor i rekreaciju, kao i na Gamzigradsku banju, dok u Brestovačkoj banji tek treba graditi zdravstvene i turističke objekte prema zahtevima savremenog turističkog tržišta. Antagonizam i protivrečnosti između ovih dveju funkcija banjskog turizma, koji postoji i izrazit je u Sokobanji, treba razrešiti preciznim definisanjem nadležnosti zdravstvene i rekreativne funkcije na osnovu Zakona o banjama, koji treba promeniti i uskorije vreme, doneti nov koji će ovu materiju regulisati. Usmeravanje zdravstvene ponude banjskih mesta Timočkog regiona, odnosno Sokobanje, Gamzigradske i Brestovačke banje, u narednom periodu treba bazirati na osnovu prethodnih analiza prirodnih potencijala. Raspoloživost raznovrsnim i raznolikim, ekološki kvalitetnim i funkcionalno visokovrednim razvojnim osnovama treba banjama da obezbedi visokokvalitetan proizvod i visok nivo tržišne konkurentnosti, pre svega Sokobanje, u obliku raspoloživih resursa i postojeće izgrađene turističke infrastrukture i suprastrukture. Selektivan pristup prirodnom motivskom potencijalu banjama Timočkog regiona, pored termomineralnih izvora (banje), koji se u našem jeziku koristi kao indikator opšte lekovitosti, odnosno pozitivnih uticaja na zdravlje, odnosi se i na nadmorsku visinu i mikroklimatske specifičnosti. Mikroklimatske osobenosti banja Timočkog regiona dolaze do punog izražaja, posebno kod Sokobanje, kao posledica nadmorske visine od 400 m, njenog položaja, postojanje termomineralnih izvora i postojanje prostranih banjskih parkova i okolnih šuma planine Ozren sa svežim vazduhom, pojavi danika i noćnika, blagotvornim radioaktivnim isparenjima, eteričnim uljima prijatnim mirisima vegetacije, odsustvo vetrova i aerozagađivača, Sokobanji daje izvesne naglašene odlike klimatskog lečenja. Gamzigradska banja nema posebne mikroklimatske odlike, jer sa nadmorskom visinom od 160 m koja je na visini aluvijalne ravni Crnog Timoka, samo nešto više od zaravnjenog dela Timočke krajine i blizinom magistralnog koridora Paraćin-Zaječar i lokalni put koji prolazi kroz banju svojom saobraćajnom funkcijom doprinosi izvesnoj aerozagađenosti. To isto važi i za Brestovačku banju, bez obzira na nadmorsku visinu, jer kroz nju prolazi put Bor-Žagubica, a povremeno dospevaju sumporom zagađene vazdušne mase iz Bora. Povoljnim klimatom ističe se Sokobanja, smeštena u supadini planine Ozren, sa manje padavina i sa srednjim godišnjim temperaturama vazduha jednakom ili višom od 25 Cº, te se leti uspostavlja često vreme letnjih i tropskih dana, sa pojavom dugih suša, koje se, kombinovane sa suvim vazduhom, teško podnose i u izvesnom smislu deluju kao ograničavajući faktor na turistička kretanja. Zbog naglašenog položaja u rečnim dolinama Gamzi-gradska banja (Crni Timok) i Brestovačka banja (Brestovačka reka) klimatski su nepovoljnije, usled zatvorenosti morfološkog terena, pa se za vreme anticiklonalnog mirnog i toplog vremena često uspostavlja klima pregrejavanja, koja ima uzlazna kretanja vazdušnih masa, usled čega u toku toplih letnjih dana dolazi do pojave gradonosnih padavina. Lečilišno-rehabilitaciona i rekreativna funkcija ponude selekcioniše tražnju. Selektivnost na strani ponude ukazuje na indikacije za lečenje u banjama koje su uslovljene medicinskim istraživanjima prirodnih karakteristika termomineralnih voda, peloida kombinovani sa klimatoterapijom i wellness programi. U selektivnoj ponudi lečilišno-rehabilitacionih usluga, odnosno zdravstvenog turizma, u Timočkom regionu dominira Sokobanja, kao centar za balneološko i klimatsko lečenje, rehabilitaciju i oporavak, sa već razrađenim i definisanim indikacijama i ubraja se u naše najpoznatije i najposećenije centre zdravstveno lečilišnog turizma. Lekovit izvori, peloidi i specifična mikroklima sa pojavom izvesne radioaktivnosti, uz savremenu opremu i veliki broj zaposlenih lekara i ostalim stručnim medicinskim osobljem, postojećom Specijalnom bolnicom za prevenciju, lečenje i rehabilitaciju nespecifičnih plućnih bolesti, kapaciteta 550 ležajeva, uz primenu konkretnih balneoterapeutskih postupaka, posebno leče oboljenja organa za disanje - bronhijalna astma i hronična nespecifična i profisionalna oboljenja pluća, kao i povišen krvni pritisak, reumatizama, išijasa, anemija i stanje posle povrede. Gamzigradska banja u ponudi Timočkog regiona ima nekoliko manje-više razvijenih funkcija, od kojih je najvažnija zdravstveno-lečilišna, koja se odnosi na lečenje i rehabilitaciju profisionalnih oboljenja, vibracionih bolesti zajedno sa raznim posledicama rada na odgovarajućim mašinama, koje se obavalju u Zavodu za prevenciju, lečenje i rehabilitaciju bolesti krvnih sudova i vibracione bolesti, sa pratećim medicinskim blokom i adekvatnom medicinskom i drugom opremom, bazenom i stručnim medicinskim kadrom i sopstvenim smeštajnim kapacitetima od 216 ležajeva i sa oko 400 ležajeva u komplementarnim smeštajnim kapacitetima. Po broju termomineralnih izvora Brestovačka banja spada u prvu, vodeću grupu balneoloških centara, sa indikacijama lečenja reumatičnih oboljenja mišića zglobova i kostiju; posledica povrede, rehabilitacije posle bolničkog lečenja i opšte iscrpljenosti organizma. Nedostatak i neadekvatan smeštaj, svega oko118 postelja, nedovoljno razvijena zdravstveno-medicinska služba i nepostojanje savremene medicinske opreme uslovili su da ova banja neće dugo imati značajnije mesto u turističkoj ponudi Timočkog regiona, pa je u cilju turističke valorizacije ove banje neophodna intervencija uže i šire društvene zajednice. Wellness kao nadogradnja „salus per aquam“ ili SPA, odnosno „lečenje vodom“, prema prognozama Međunarodnog SPA udruženja i demografskim karakteristikama Evrope, u narednom periodu treba da ima najveću stopu rasta, i to u oblasti programa koji se baziraju na medicini, a koji obuhvataju terapiju i terapiju vodom. Spa Wellness u banjama Timočkog regiona, zasnivaće se u budućnosti na četiri segmenata, od kojih su značajne sledeće aktivnosti: Destination Spa-pored standardne spa usluge koriste se fitness i wellness elementi u okviru cele turističke destinacije, Medical Spa-usluge holističke medicine sa elementima zdravstvene i wellness komponente, obuhvatajući pri tom klasične i specijalne tretmane i terapije, Mineral Springs Spa-ponuda prirodnih, mineralnih i termalnih izvora, Resort-Hotel Spa-Spa u okviru hotelskih usluga, odosno „resorta“ sa profisionalnim i kombinovanim uslugama fitnessa, wellnessa i slično. Kod proizvoda banjskog turizma, mora da se napravi dinstikcija između marketinško klasifikovanje na wellness i lečilišnu destinaciju. S tim u vezi, u budućnosti treba staviti naglasak na prirodu i holistički način lečenja, ponudu različitih paketa (menadžerski paket, vikend-ture, relaksacija i slično), kao i na sekundarne motive dolaska u lečilišta,kao kultura, etnografija, atrakcije ...) Da bi banjsko područje na teritoriji Timočkog regiona postalo wellness destinacija, mora da ispuni sledeće kriterijume: Određen broj wellness smeštajnih objekata; Sportsko-rekreativni objekti i ostala sportska infrastruktura; Kvalitetnu i razvijenu putnu infrastrukturu; Zdravstveni objekti sa specijalistikim službama i terapeutska služba; Salon lepote i kozmetike; Zelene površine za rekreaciju; Prirodu i kulturnu ponudu za mentalni razvoj; Organizovanu animaciju i slično. U razvoju novih oblika banjskog turizma u Timočkom regionu, kao potklasteru klastera jugoistočne Srbije, modifikiacijom postojeće ponude neophodno je definisati sledeće: Detaljan plan restruktuiranja banja, pojedinačno, prema zatečenim stanjem; Država da definiše jedinstven model privatizacije banja; Doneti novi zakon o banjama sa pratećim podzakonskim aktima o načinu eksplotacije prirodnog faktora; Unifikacija urbanističkih i regulacionih planova; Reorganizovati postojeće Udruženje banja u skladu sa iskustvima EU; Poboljšanje kvaliteta usluga, stvaranjem inovativnih planova i programa; Kreirati standardne kvaliteta i brendove u skladu sa specifičnostima svake banje u oblasti proizvoda i drugih aktivnosti zdravstvenog i rekreativnog turizma; Poboljšanje kvaliteta i specijalizacije ugostiteljskih usluga sa specifičnostima domicilirane gastronomije; Kreiranje i oblikovanje komplementarnih turističkih proizvoda na relaciji banje-planine-jezera-kultura-etnografija, i njihova agresivna promocija; Definisati programe održivog razvoja prirodnih i očuvanje kulturnih resursa, itd. Timočki region ima tri afirmisane banje i mnoge još nedovoljno istražene visokokvalitetne izvore termalne vode, koji predstavljaju osnov ponude zdravstvenog turizma i veliki potencijal razvoja. Potencijal ovog proizvoda se ogleda u sverastućoj potražnji specijalizovanih zdravstvenih usluga na međunarodnom tržištu, pa, u vezi s tim, neophodno je definisati ulogu i značaj banja za razvoj turizma Timočkog regiona, u okviru Nacionalne konkurent-ske strategije razvoja, sa diferenciranom i na komparativnim prednostima oblikovanoj integralnoj i komplementarnoj ponudi. Da bi se to ostvarilo, na dugi rok je neophodno znatno investirati u cilju poboljšanja turističke infra i supra strukture i standarda kvaliteta proizvoda. U tom smislu, na nivou regiona treba Sokobanju i Gramzigradsku banju repozicionirati u wellness destinaciju, sa svim oblicima modernog poslovanja i u skladu sa savremenim trendovima na međunarodnom tržištu. Na kratak rok, banje Timočkog regiona, kao Brestovačka, Jošanička i Banjica kod Knjaževca, treba da razvijaju „Medical Spa“ i „Mineral Springs Spa“ sa proizvodima višeg kvaliteta i nižih troškova, ali to zahteva izvesna finansijska ulaganja. Zbog toga je potrebno, ako se pokaže racionalnim, formirati "Regionalnu turističku organizaciju", odnosno "Competitiveness Club", ili angažovati Kompaniju za destinacijski menadžment (DMC), koja će organizovati i promovisati turistički proizvod banja i pakete određenih proizvoda za tržište. U okviru destinacijske ponude regiona neophodno je razvijati i formirati pertnerske odnose interesnih grupa, koje uključuju lokalnu samoupravu, ključna ministarstva, lokalne preduzetnike i stanovništvo. Poboljšanje kvaliteta ponude i organizovanje određenih sadržaja u funkciji afirmacije i razvoja banja treba zasnivati na komplementarnim turističkim motivima. Ovakav koncept turističke ponude banjskog turizma zasniva se na premisi da raspoloživost osnovnih smeštajnih kapaciteta, hotela, motela i komplementarnih smeštajnih kapaciteta, čiji kvalitet i nivo treba poboljšati, utiču na strukturu banjskog turizma, u kojem danas dominiraju turisti na rekreativnom boravku. Sa stanovišta rekreativno-klimatskog oporavka neophodno je organizovati, odnosno prezentirati, veliko bogatstvo planinskog prostora Timočkog regiona i termomineralnih izvora, tj. kombinovanog rekreativnog banjsko-planinskog odmora na jezerima, obilazaka kulturno-istorijskog nasleđa i upoznavanje sa etnografskim motivima, koji pored zdravih posetioca uključuje i pacijente na banjskom lečenju, a to su pokretljivi bolesnici na prevenciji, lečenju i rehabilitaciji. Mogućnosti komplementarnog razvoja banjsko-planinskog turizma postoje u Timočkom regionu. Prednost u tom pravcu ima Sokobanja sa planinom Ozren, predeonom celinom koja se odlikuje izvornošću prirodnog pejzaža, visokim stepenom očuvanosti prirode, pre svega zakonom zaštićenih prirodnih rezervata i uređenim izletištima, i već ima određena iskustva i određene programe i sadržaje boravaka, izleta i rekreacije, a koji kombinovano uključuju: banjski klimat; topliji-sedativniji, umirući i planinski; rekreativno-stimulativniji, okrepljujući i osvežavajući, eventualno sa planinom Rtanj. Dobra saobraćajna povezanost i blizina planine Ozren omogućava uključivanje ovog vida turizma u ponudi. Gamzigradska banja sa Starom planinom i Brestovačka banja sa planinom Stolom, Dubašnicom, Zlotskom pećinom, uređenom za turiste (Lazareva i Vernjikica), Zlotsko vrelo sa motelom u priobilju, kanjon Lazareve doline i vulkanskim kupama Tilva-njagra i Tilva mika i velikim andezitskim masivom Crnog vrha, imaju izvanredne šanse komplementarnog razvoja turizma u budućnosti. Banje gradskog i banje u blizini većih gradova u Timočkom regionu imaju mogućnost za organizovanje širih oblika turističke ponude. Tu se, pre svega, misli na one oblike turističke ponude banja koje kao dopuna učestvuju u obogaćivanju formiranja komplementarnog, heterogenog i integralnog turističkog proizvoda kojeg selekcioniše tržište, a koji sublimira antropogene, odnosno kulturne, turističke motive. Od tih motiva najznačajniji su arheološki ostaci rimskog carskog grada Feliks Romuliana, koji je uređen za turističke posete, bogato kulturno-istorijsko nasleđe Radul- Begov konak i Narodni muzej sa bogatim eksponentima u Zaječaru, u neposrednom okruženju Gamzigradske banje, koji joj daju najveću antropogenu, arheološku, kulturnu i istorijsku vrednost među banjama Timočkog regiona; tvrđava Sokograd, koja je zapuštena, i kulturno-istorijski spomenici i jezero Bovan u okruženju Sokobanje, i kulturno-istorijsko nasleđe u Brestovačkoj banji i drugi značajni kulturni motivi. Pored toga, kulturni, zabavni i sportski programi i manifestacije i druge dopunske proizvodne aktivnosti obogaćuju banjsku ponudu i od višestrukog su značaja za popularizaciju, prezentaciju i ponudu banjskog turizma, a koje smo detaljno opisali u odeljku o antropogenim turističkim vrednostima Timočkog regiona. One su od bitnog uticaja na selektivno formiranje komplementarnog i integralnog banjskog turističkog proizvoda, imajući pri tom u vidu iznalaženje mogućnosti kombinovanja raspoloživih turističkih motiva na području Timočkog regiona sa ciljem obogaćivanja i produženja turističke sezone, povećanje turističke potrošnje i jačanje konkurentnosti. ZAKLJUČAK Kompleksnoj oceni termomineralnih voda, kao posebnoj turističkoj vrednosti, neophodno je posvetiti više pažnje nego do sada, naročito u pravcu daljeg istraživanja i zaštite. Posmatrano u celini, nivo istraženosti termomineralnih voda Timočkog regiona je nezadovoljavajući, a stepen iskorišćenosti voda neujednačen. Viši stepen istraženosti uslovio je izgradnjom određenog broja zdravstvenih objekata sa savremenim balneološkim tretmanom pacijenata i rekreativnim aktivnostima. Poslednjih godina vršena su određena istraživanja raznih lokaliteta u užoj zoni pojavljivanja, a odnosila su se uglavnom na elementarne podatke o izdašnosti, fizičkom i hemijskom sastavu, temperaturi itd. Ubuduće treba nastaviti sa sistematskim i detaljnim istraživanjima sa ciljem otkrivanja novih pojava i nalazišta, ali istovremeno istraživati, kontrolisati i zaštititi postojeće izvore koji su već u turističkoj eksplotaciji. S obzirom na osnovne prirodne vrednosti i njihova dominantna funkcionalana obeležja, banje Timočkog regiona predstavljaju imidž visokofunkcionalnh zdravstveno-rekreativnih turističkih centara. U Timočkom regionu izvori termomineralnih, gasnih i radioaktivnih voda imaju dugu tradiciju u lečenju, rehabilitaciji i rekreaciji, te im je turistička komponenta naglašena, sa tendencijom daljeg razvoja. LITERATURA Protić, D.(1995): Mineralne i termalne vode Srbije, Geoinstitut,Beograd. Filipović, i autori.(1955): Mesto i značaj mineralnih voda u razvoju banjskih i klimatskih mesta Jugoslavije, Zbornik radova, Banjska i klimatska mesta Jugoslavije, Vrnjačka banja. Mihajlović, D. (1995): Savremeno stanje banjskih i klimatskog lešenja, problemi, perspektiva razvoja, Zbornik radova, Banjska i klimatska mesta Jugoslavije, Vrnjačaka banja. Marić, S. (1988): Turistička valorizacija banja istočne Srbije, Doktorska desertacija, Geografski institut, Novi Sad. Stanković, S. (2002): Rehabilitacioni centri i banjski turizam uže Srbije, Turizam Srbije, SGD. Beograd. Grupa autora, (2002): Održivi turizam, Ministarstvo za zaštitu životne sredine Republike Srbije, Beograd. Nikolić, S. (1988): Priroda i turizam Srbije, Eko centar, Beograd. Vujanović,V.i autori, (1995): Banje i mineralne vode Srbije, Privredna knjiga,Gornji Milanovac. Marković, J. (1980): Brestovačka banja, Turistička štampa, Beograd.